قم – خبرگزاری مهر: محرم است و صحرای سوخته، پذیرای کاروانی از نور. قافله عشق در آغوش مرگ خیمه زد تا اهل آن در لباس سرخ شهادت محرِم شوند؛ جایی که قرارگاه دل‌های عاشق و قطعه‌ای جداشده از بهشت است.
به گزارش خبرنگار مهر، عاشقان دلباخته نهضت عاشورا هر سال در حزن‌انگیزترن ماه سال، مجالس ذکر اهل بیت را برپا داشته و شاعران مکتب آل الله با سروده‌های آتشین، ضمن ابراز سوز و گداز درونی خویش، حماسه و خروش دلاورمردان عرصه ایثار و شهادت را به بهترین وجه و مهیج ترین شکل به تصویر می‌کشند، به گونه‌ای که اشعار ارزنده و دلنشین این قشر همواره در خاطره‌ها جاوید و باقی است.
واعظان و ذاکران متعهد نیز با ایراد سخنرانی‌های پرشور و حزن انگیز، شراره‌های غم و اندوه به خرمن دل‌های عاشقان حسینی زده و با تواضع و خاکساری تمام به روضه جانکاه شهیدان دشت کربلا دست زده و مرثیه‌سرایی می‌کنند و با ذکر مصیبت‌های عاشورائیان، و اشک و آه شیعیان حاضر در مجلس رنگ و بوی خاصی به محافل می‌بخشند.
در یک سخن هیئت‌های مذهبی چنان عظمت و جاذبه‌ای داشته و دارند که قلوب توده‌های وسیعی از علاقه مندان به آن پر کشیده و خواهد کشید.
این گونه بود که یاد محرم ۶۰ ه. ق و حماسه سازان قیام خونین عاشورا پا به پای عصرها و نسل‌ها در بستر تلاطم تاریخ شکوفا ماند و فراز و نشیب‌های تاریخی، آن را محو نکرده بلکه به عنوان عنصری زنده و پویا و نقطه عطفی درخشان، نقش آفرینی می‌کند.
جایی که روح و روان آدمی آسمانی می‌شود
حجت‌الاسلام ناصر باقری بیدهندی، استاد حوزه علمیه که سابقه طولانی افتخار پژوهشگری در مسئله عزاداری و عاشورا را دارد، معتقد است: مراسم عزاداری سیدالشهدا(ع) از دیرباز نقشی فعال در رشد و باورهای مذهبی و فضائل و کرامت‌های انسانی و فراموش نشدن خاطره سلحشوران عاشورا و شناساندن مقام پیشوایان بزرگ اسلام و افشاگری جنایت‌های بیدادگران ایفا کرده است.
او می‌گوید: اقامه عزای حسینی، بزرگداشت شعائر الهی و نمایش جلوه تام و تمام تولی و تبری است.
برپایی مجالس عزاداری حسینی به نمایش گذاردن زیباترین تصاویر از کرامت‌های انسانی است که به دست توانای ولایت ترمیم شده است. در این مجالس روح و روان انسان با یاد شهیدان آزاده و شنیدن شرح از خود گذشتگی آنها اوج می‌گیرد و آسمانی می‌شود.
به فرمایش مقام معظم رهبری «حرکت موکب‌های حسینی در دهه اول ماه محرم به مانند جاری‌شدن آب باران است که تمام پلیدی‌ها و تلقینات فاسد دشمنان را از محیط جامعه می‌زداید و به آن روح تازه‌ای از عشق و ایمان الهی می‌دمد».
دروغ‌های سرد به قیمت گرمی یک مجلس
حال که سوگ حسینی تا این درجه برکت و اهمیت دارد، باید آن را مغتنم شمرد و رسم و رسومش را باشکوه‌تر و سازنده‌تر برگزار کرد و همچون گوهری گرانبها از آن محافظت کرد. اما اگر بعضی مقتل نویسان در مورد برخی بدعت‌ها و تحریف‌ها پیرامون عزاداری سیدالشهدا(ع) کوتاهی نمی‌کردند و فقیهان و سخنوران برجسته مانند گذشته مجالس حسینی را اداره می‌کردند و روضه خوانی و ذکر مصیبت را با مقام علمی خود در تعارض نمی‌دیدند و توصیه‌های راهبردی محدث نوری‌ها، علامه بیرجندی‌ها، محدث قمی‌ها، شهید مطهری‌ها و مراجع عظام تقلید مورد توجه قرار می‌گرفت و مسیر عزاداری‌ها به سمتی که معصومین خواسته بودند، هدایت می‌شد و مرثیه خوانان به قیمت گرمی یک مجلس، دروغ‌های سرد به کربلا نمی‌بستند و جامعه مداحان نظارت مستمر بر روند اجرای مداحی‌ها داشتند و رشد فکری مردم ولایی به آن پایه بود که ضرورت بازنگری در مجالس حسینی را باور می‌کردند، همه آثار مقدس و مهم بهره برداری می‌شد.
حجت‌الاسلام باقری بیدهندی توصیه می‌کند که امروز عاشورا با همه اهمیت و جایگاه که در فرهنگ اسلامی دارد، عمق و محتوایش باید بیشتر شود و پیام اصلی آن یعنی ظلم ستیزی و عدالت جویی فراموش نشود.
او معتقد است که مسائل عاشورا جای خود را به مصائب عاشورا داده و بعد عاطفی غالب و بعد معرفتی آن فراموش شده و مرثیه‌ها بعضا بی‌محتوا و سبک شده و هماهنگی کامل با فکر و اندیشه امام حسین(ع) و قیام او ندارد و پیام عاشورا در آن کمرنگ است و یا اصلا مشهود نیست.
این استاد حوزه می‌گوید: آنچه در برخی مجالس سوگواری مشاهده می‌شود صوت‌های موزون مداحان و لوازم جانبی آن است که از سوی مستمعان ایجاد می‌شود. اگر شیعیان به محتوای قیام و پیام‌ها و درس‌های آن نیز توجه می‌کردند و از آن به خوبی الگو می گرفتند، جامعه ولایی آنان جزو پیشرفته‌ترین جوامع بود.
وی با تاکید بر اینکه با راه یافتن آفت‌ها و آسیب‌ها به عزاداری‌ها، بهره برداری درخوری از آن نصیب تشیع نمی‌شود، اظهار می‌کند: برای اینکه عزاداری‌ها رشد و بالندگی افزون‌ترین پیدا کند ضرروی است عزاداری‌ها در پرتو رهنمودهای مراجع تقلید و روحانیت متعهد و متخصص و آگاه با آفت‌هایی که ره‌آورد عاشورا را تهدید می‌کند مبارزه شود و به آن محتوای سازنده داده شود و ارکان تشکیل دهنده این مجالس با مسئولیت‌های خویش آشنا شوند و به اندازه توان، نقش خویش را ایفا کنند.
وقف خدمت در عبادتگاه حسینی
اما وظایف ارکان تشکیل دهنده مجالس عزاداری (اعم از گردانندگان، منبری‌ها، شاعران و مداحان) که حجت‌الاسلام باقری بیدهندی به آن اشاره کرده، چیست؟ این پرسش اساسی می‌تواند محور بایدها و نبایدهای عزاداری قرار گیرد.
برگزارکنندگان مجالس اهل بیت که بخشی از عمر خود را وقف خدمت به اهل بیت کرده‌اند و در این راه از استعداد، توانایی و امکانات خود استفاده کرده‌اند و از بذل مال و صرف عمر و تحمل رنج و زحمت دریغ نمی‌ورزند در زمره رواج دهندگان خیر و مسببان تبلیغ دین و احیای امر اهل بیت پیامبر هستند.
اینها علاوه بر پاداش عمل خود، در ثواب دیگران نیز شریک‌اند، مشروط بر آنکه مجالس خود را بر پایه شناخت عمیق و صحیح برپا کنند و با رعایت شرایط و آداب به انجام این کار دقیق و ظریف بپردازند. زیرا اگر بانیان و عوامل اجرایی، به هدف و حدود عزاداری و ظرافت‌های مخصوص آن جاهل باشند و رعایت حدود را نکنند نمی‌توانند نتیجه درخوری از مجالس خود بگیرند.
یکی از دلایل مهمی که مبلغان فرهنگ عاشورا به طور کامل نتوانسته‌اند نقش خود را ایفا کنند و آموزه‌های اصلاحی و احیاگرانه قیام عاشورا را بازتاب دهند، همین موضوع است، بنابراین حجت‌الاسلام باقری بیدهندی به منظور بالابردن میزان اثربخشی مجالس و بهره وری بیشتر از نعمت عزاداری، توصیه‌هایی به گردانندگان این مجالس دارد.
او، رعایت اخلاص در عمل و پرهیز جدی از ریا و خودنمایی را مورد تاکید قرار می‌دهد و می‌گوید: ریا و خودنمایی، آفت هر عمل عبادی است، زیرا عزاداری عبادت است و قوام عبادت به خلوص نیت است و بدون نیت خالصانه، این فعالیت‌ها ثمر چندانی برای انجام دهندگان آنها نخواهد داشت.
استاد حوزه می‌گوید: گردانندگان مجالس، اموالی هزینه کنند که حقوق شرعی آن – مثل خمس و زکات – ادا شده باشد. اگر از هدایای دیگران استفاده می‌کنند توجه و عنایت به حلیت آن داشته باشند. تلاش کنند عمل خود را از هز جهت صحیح انجام دهند و بیش از آن که به زرق و برق و تدارکات مادی مجالس و جنبه‌های ظاهری آن بیندیشند به محتوا و کیفیت آن فکر کنند و معناگرایی را بر شکل و ظاهرگرایی برتری دهند. در انتخاب سخنران شایسته و ذاکران نکونام هم دقت شود و با عالمان وارسته حوزوی مشورت شود تا ضایع کننده اوقات و نیروهای مالی و انسانی نشوند وبه اجرای تشریفات خشک و کم اثر و یا مجالس دور از آگاهی دل خوش نکنند.
اعطای هدایای سخنرانان و ستایشگران آل محمد به نحو شایسته آن هم به صورت مخفیانه به منظور پاس داشت بیشتر عزت و مقام رفیع آنان، برخورد یکسان با شرکت کنندگان مگر نسبت به افراد خاصی که از احترام بیشتری برخورداند مثل پیشکسوتان هیئت‌های عزاداری و صاحبان فضل و کمال، پرهیز از منکرات در عزاداری، برگزاری مجالس در ساعت مقرر و مناسب و پرهیز از طولانی کردن آنها و سلب آسایش همسایگان، میانه روی و اعتدال، دوری کردن از مزاحمت و ایجاد صداهای گوشخراش، رعایت نکات بهداشتی در آشپزخانه و پاک کردن خون حیواناتی که جلوی دسته‌ها ذبح می‌شود، سیاهپوش کردن بخشی از محیط برای نشان دادن شدت مصیبت و غم و اندوه و استفاده از تبلیغات نمادین در بخش‌های دیگر، بهره گیری از تراکت در مسیر رفت و آمد به مجلس و پرهیز از نصب عکس‌های دروغین که به نام امام حسین و قمر بنی هاشم در بازار عرضه می‌شود از دیگر توصیه‌های حجت‌الاسلام باقری بیدهندی به گردانندگان مجالس عزاداری است.
او همچنین تاکید دارد که در یکی از شب‌های عزاداری به شرکت‌کنندگان در محافل کتاب‌های مفید اهدا شود و دیدگاه‌ها و نظارت مراجع عظام تقلید مورد توجه گردانندگان محافل عزاداری باشد.
صلاحیت‌های علمی و عملی، مهمترین شاخصه مبلغان
اگر قیام عاشورا و مجالس و محافلی که مورد توجه وجود مقدس بقیه‌الله(عج) است را همچون سلاحی نیرومند و کارآمد در دست عالمان دینی و گویندگان مذهبی و ذاکران حسینی در نظر بگیریم، نقش این فرزانگان که در راه حفظ این گوهر گرانبها و گسترش آن تلاش و ایثار می‌کنند، همچون نقش انبیا است که در ابلاغ پیام الهی خویش مجاهدت می‌کردند.
حجت‌الاسلام باقری بیدهندی رسالت این فرزانگان در جامع ولایی را بهره برداری مناسب از عاشورا به تناسب زمان و مکان می‌داند و صلاحیت‌های علمی و عملی را مهمترین شاخص عالمان دینی و گویندگان مذهبی ذکر می‌کند.
این استاد حوزه در تبیین بیشتر نخستین و مهم ترین شاخصه عالمان دینی در محافل حسینی می‌گوید: تبلیغ دین علاوه بر ایمان و باور درونی دعوتگر، نیازمند فهم عمیق در دین و مجهزشدن به علوم و دانش‌هایی است که به نوعی شناسایی و شناساندن آن به دیگران با بهترین شیوه و نیکوترین روش دخیل است.
او با بیان اینکه علم و دانش مهمترین سرمایه مبلغ و بی‌مایگی در علوم دینی مشکل ساز است، می‌افزاید: اگر مبلغی استاد ندیده باشد و مطالعه مستمر نداشته باشد، نمی‌تواند معارف ژرف و در عین حال بلند قرآن و اهل بیت را به خوبی درک کند و کسی که خود مطلبی را به خوبی درک نکرده، قادر نیست آن را درست به دیگران تفهیم کند.
آگاهی و تسلط کافی به موضوع سخنرانی، برخورداری از کردار نیک، محبوبیت، تطابق کردار و گفتار، راستگویی، حفظ دین و احیای ارزش‌های اصیل اسلام و تشیع در برابر بدعت‌ها و تحریف‌ها و مسخ ارزش‌ها، سعی و کوشش در توجه دادن مردم به قرآن و بهره گیری از آیات و روایات، الگوساختن پیشوایان معصوم برای جامعه، داشتن شجاعت معنوی، مرزبانی و خرافه‌زدایی، پرهیز از ذکر فضائل و معجزات و مطالبی که اثبات و قبول آن برای عوام مردم دشوار یا غیرممکن است، درک شرایط زمانی، تقویت اخلاص، عدم چشم داشت به اموال مردم و نفروختن این خدمت مقدس به بهای ارزان، داشتن ظاهری مناسب و کوشش برای تنویر عقول و تطهیر نفوس از شاخصه‌های مهم عالمان دینی است.
همچنین شناخت مردم و زمان، تعمیق محبت عزادارن به امامان اهل بیت برای مصون ماندن از آفت‌های راه، تکراری نبودن سخنان، پرهیز از طولانی شدن سخنرانی، پرهیز از بیان مطالب بی‌اساس و نوآوری‌های بی‌بنیاد، تذکر و نقد کار مداح تازه کار در جلسه خصوصی در صورت نیاز، پرهیز از خودستایی و به کارنبردن کلمه «من»، احترام به دیگر خطیبان مجلس، بدون وضو بر منبر قرار نگیرد، ذکر مصیبت در آخر مجلس، صبر در راه تبلیغ دین و… از شاخصه‌های دیگری است که حجت‌الاسلام باقری بیدهندی به آن تاکید دارد.
ترسیم عزت و مظلومیت حسینی با سوگ‌سروده‌ها
شاعران پرشور آئینی با انشای اشعار نغز و بلند و دلنشین که بیانگر عزت و مظلومیت حسینی است قیام عاشورا و یاد حسین(ع) و مظلومیت آل علی(ع) و شهیدان راه حق و کشتگان نینوا را ترسیم می‌کنند.
اگر مضمون پردازی متناسب با شان اهل بیت و اهداف والای امامان به ادبیات عاشورا زیبایی و غنای خاصی نمی‌بخشید، این مجالس کمتر می‌توانست در جان سوگواران شور و انقلاب بر پا کند و آنان را متاثیر سازد و شور درونی آنان را برآشوبد و شعور ناب را در آن فعال سازد.
نقش شاعران بامعرفت آئینی که خامه خویش را در جوهر عاشورا فرو برده و مظلومیت و عشق و حماسه را با خوش‌ترین واژگان و شکوهمندترین سوگ‌سروده‌ها نمایانده‌اند، در زنده نگاه داشتن و پایایی حماسه عاشورا و ترویج فضائل اهل بیت و تعمیق محبت و معرفت این اسوه‌های زندگی، اساسی و تحسین‌برانگیز است. بر همین اساس است که شاعران اهل بیت منزلت والایی دارند، چون الگوهای بدیل آسمانی را که خالق هستی ستوده است، مدح می‌کنند.
اما در کنار جوشش غیرت دینی و حماسه سازی شاعران آئینی، آسیب‌هایی هم به این ساحت مقدس وارد شده که حجت‌الاسلام باقری بیدهندی توصیه‌هایی در این زمینه دارد.
این استاد حوزه، داشتن غیرت دینی و پاسخ اشعاری که به سفارش دشمن سروده شده را مورد تاکید قرار داده و می‌گوید: مطالعه مقاتل صحیح و تاریخ‌های معتبر لازم است تا شعری که انشا می‌شود اتکا به متون صحیح داشته باشد.
حجت‌الاسلام باقری بیدهندی می‌افزاید: شاعر آئینی باید امام حسین(ع) را صادقانه و عارفانه توصیف کند و شعرهایش منزه از هون و وهن و مبرای از تحجر باشد و فقط به غم و اندوه و اشک و آه خلاصه نشود و تصویری راستین از ستمکاری جاری شده بر علویان ارائه دهد و از محتوای معتبر و آرمان گرا و قالب‌های وزین و سنگین و در عین حال زیبا و جذاب برخوردار باشد.
او به شاعران آئینی توصیه می‌کند که از تحریفات تاریخ عاشورا آگاهی داشته باشند تا از گزند آفت‌های این مسیر دور بمانند.
شاعران آئینی باید دوربودن از عقاید و افکار غلوآمیز را وظیفه خود بداند، زیرا ریشه‌های فکری امامیه که از قرآن و سنت صحیح مایه گرفته است با تصورات غالیانه سر ستیز دارد.
این استاد حوزه با بیان اینکه شعر آئینی نباید بدآموزی داشته باشد اظهار می کند: محبت کاذب که در برخی شعرها ترویج شده بسیار خطرناک و چراغ سبزی برای بزهکاران است.
حجت‌الاسلام باقری بیدهندی بر رعایت ادب و احترام به اهل بیت تاکید دارد و می‌گوید: از آنجا که ستایشگران و شاعران آئینی در خدمت ذوات مقدس همانند اعلای انسانیت و تندیس اخلاق هستند، باید در نهایت ادب و فروتنی از آنان سخن بگویند.
او می‌افزاید: در برخی موارد توجه افراطی مرثیه سرایان و نوحه خوانان به عناصر عاطفی برای گرفتن اشک از مخاطبان منجر به اشعاری بس منفعلانه از اعمال و رفتار قهرمان عاشورا در برابر دشمنانشان شده است. بنابراین شاعران آئینی باید شعری که نماد حقیقت نهضت حسینی و ارزش آن باشد بسرایند و از سرودن اشعار ضعیف، سست و بی مدرک در مدح و رثای اهل بیت نبوت پرهیز کنند و از دروغ و جعلیات که موجب وهن مقام معصومین می‌شود دوری کنند.
رسالت مقدس و بایدهای مداحی
از آنجا که مداحی در ایام سرور و شادی و مرثیه خوانی در عزای معصومان مظلوم، هنری مقدس و حرفه‌ای بس والا و ارزشمند است، در صورتی که توام با قصد قربت باشد و همراه با رفتارهای خلاف شرع نباشد جزو کارهای عبادی است و برای تصدی آن شرط و قیدی وجود ندارد.
حجت‌الاسلام باقری بیدهندی در مورد بایدهای مداحی در عزاداری سیدالشهدا می‌گوید: یک مداح موفق برای ایفای نقش مهم مداحی، قبل از اجرای برنامه می‌کوشد با شرکت در کلاس‌های مربوطه بر مجموعه‌ای معارف علمی و تاریخی آگاهی پیدا کند تا معرفت خود را نسبت به ممدوحان بالا ببرد و با معرفت به منزلت واقعی آنان و توانایی برای مجالس داری به ستایشگری روی آورد و ضمن مطالعه کتاب‌های معتبر در باب زندگی پیشوایان اسلام و خواندن مقاتل معتبر و استفاده از تجربیات اساتید و پیشکسوتان و بهره گیری از متون ادبی هدفمند، اشعاری را دستمایه کار خود قرار دهد که جمال صورت را با کمال مضمون یکجا داشته باشد.
او اصلاح نیت و جلب رضایت خدای مهربان را مهم می داند و می‌افزاید: هدف کلی مداح باید احیای امر و اندیشه امامان و ارزش‌های دینی، معنوی و فرهنگی و احیای روحیه جهاد و شهادت طلبی و زنده نگه داشتن یاد و تاریخ پرشکوه نهضت حسینی و حماسه آفرینان آن باشد.
استاد حوزه، گریزی به سبک‌های مداحی می‌زند و می‌گوید: نغمه‌ها و سبک‌های زیبای سنتی نباید با غنا همراه باشد و هیچ گونه شبهه و شباهتی مستقیم با نغمه‌های لهو و لعب نداشته باشد.
او با بیان اینکه مداح نباید مداحی را وسیله کسب خویش سازد، پذیرش دعوت بانیان بدون تبعیض، احیای نام یاران امام حسین، یادکردن از منتقم حقیقی، رعایت احترام پیشکسوتان و گویندگان و خدمتگزاران مجالس حسینی، متانت و وقار توام با تواضع، مستندگویی، مختصر و مفیدبودن مداحی، دوری از غرور و غلو را امری مهم برای مداحان می‌داند.
پرهیز از بکاربردن القابی که از مقام ائمه می‌کاهد، تنفر از تملق گویی، پرهیز از سوگند، دوری از مسائل اختلاف انگیز، خارج نشدن از زی ذاکران اهل بیت، پرهیز از تهمت، تکرار و تمرین، اسوه خوبی‌ها بودن، انتقادپذیری، پرهیز از اموری که در تخصص او نیست مثل مسئله گویی و استخاره و…، بی‌تکبربودن، برخورداری از اخلاق نیکو و… از شاخصه‌های مهم مداح و مداحی است که حجت‌الاسلام باقری بیدهندی به آنها اشاره دارد.
امروز با گذشت ۱۴ قرن از سنگین‌ترین داغ‌هایی که کربلا به خود دیده، این مائیم که در حیران‌ترین آزمون تاریخ در صف حسین(ع) ایستاده‌ایم و تاریخ دوباره تکرار می‌شود.
روح‌الله کریمی
کد خبر 2409259